January 31, 2025 Giải mã kênh đào PANAMA.
GIẢI MÃ KÊNH ĐÀO PANAMABản đồ kênh đào Panama rút ngắn hải trình giữa Đại Tây Dương và Thái Bình DươngMỹ và Panama có 'ân oán' gì mà tổng thống sắp nhậm chức Donald Trump gây sóng gió khi tuyên bố lấy lại kênh đào huyết mạch nối liền Đại Tây Dương và Thái Bình Dương.I. Hai lần thất bại cay đắng của người Pháp:
Ngược dòng lịch sử nửa cuối thế kỷ 19, ít người biết chính Pháp khởi đào kênh Panama từ cảm hứng thành công kênh đào Suez. Tuy nhiên sau đó người Mỹ lại vào cuộc để giải quyết đống hỗn độn đầy thất bại và chết chóc mà Pháp "bỏ của chạy lấy người".
Hơn 100 năm trôi qua, kênh đào Panama vẫn nóng rực thời sự.
Không phải Mỹ mà chính Pháp đã khởi động những nhát đào kênh đầu tiên ở Panama thuở còn hoang địa đầy dịch bệnh và nghèo nàn cuối thế kỷ 19. Tuy nhiên nếu lùi thêm vào lịch sử thì ý tưởng đào kênh này đã xuất hiện sớm hơn nữa.
Cảm hứng từ kênh đào Suez
Đầu thế kỷ 16, thời kỳ của hải thuyền và những đoàn người mạo hiểm đi khám phá các vùng đất mới, địa thế eo đất nhỏ hiếm có của Panama nối liền Thái Bình Dương và Đại Tây Dương đã được phát hiện.
Và nếu có đường thủy băng qua đây, hải trình từ New York đến San Francisco sẽ rút ngắn chỉ còn 9.500km, trong khi nếu đi tuyến cũ theo eo biển Drake và Mũi Sừng (Cape Horn) sẽ phải dài 22.500km qua điểm cực Nam của Nam Mỹ.
Chính xác là vào năm 1513, Vasco Nunez de Balboa - nhà thám hiểm Tây Ban Nha chính là người châu Âu đầu tiên - đã phát hiện địa thế thuận lợi của eo đất hẹp Panama giữa Thái Bình Dương và Đại Tây Dương.
Nếu thủy lộ băng qua đây sẽ rút ngắn được hải trình nối hai đại dương nhưng thực tế vùng đất này lại không có đường sông tự nhiên có thể thông thương tàu bè viễn dương vì độ cao địa hình trung bình 26m so với mặt biển. Các ý tưởng xây dựng thủy lộ nhân tạo bắt đầu manh nha xuất hiện.
Sau đó, vị hoàng đế, thánh chế La Mã kiêm nhà vua Tây Ban Nha là Karl V (1500-1558) đã yêu cầu thực hiện khảo sát xem có thể thực thi mở mang thủy lộ nối liền hai đại dương.
Mục đích ông ta hoàn toàn không gì khác ngoài tìm thêm con đường hành quân thuận lợi nhằm bành trướng "đế quốc mặt trời không bao giờ lặn".
Tuy nhiên thời điểm giữa thế kỷ 16 cùng các cuộc chiến liên miên, việc sử dụng sức người xây dựng một kênh đào lớn qua vùng địa hình rừng núi quá phức tạp như Panama được xem là bất khả thi theo kết luận của các nhà khảo sát.
Ý tưởng lớn lao này tạm được xếp vào bức màn lịch sử khi hoàng đế Karl mất dần uy quyền, phải thoái vị khi mới 56 tuổi và mất sau đó hai năm ở tu viện.
Eo đất Panama giữa hai biển lớn lại tiếp tục là hoang địa nghèo nàn của các cộng đồng thổ dân suốt ba thế kỷ nữa, dù đây là thời kỳ phát triển rực rỡ của thương thuyền lẫn chiến thuyền Bồ Đào Nha, Tây Ban Nha, Anh, Pháp cạnh tranh nhau chinh phục khắp thế giới.
Mãi đến quá giữa thế kỷ 19, tiền đề cho ý tưởng đào kênh Panama (đã bị phủ bụi thời gian suốt 300 năm) mới được tiếp tục hé sáng từ việc người Pháp đào kênh Suez thành công ở Ai Cập.Việc đào kênh Panama chủ yếu vẫn sử dụng sức người và chịu nhiều hiểm nguy dịch bệnh, sạt lở, đá rơi - Ảnh: Daily Mail
Chạy theo hướng Bắc - Nam ngang qua eo Suez ở Đông Bắc Ai Cập, kênh đào Suez nối Địa Trung Hải với vịnh Suez, một nhánh Biển Đỏ. Con kênh nhân tạo dài hơn 163km này do người Pháp thực hiện từ năm 1859 đến 1869. Họ đã thành công trong việc huy động sức người
và máy móc thời còn thô sơ để kiến tạo một thủy lộ là lối tắt cho hải thuyền từ châu Âu - châu Mỹ đến châu Á và tiến ra châu Phi...
Các tài liệu cho thấy gần 120.000 công nhân, mà chủ yếu là lao động khổ sai, đào kênh Suez đã chết vì tai nạn và bệnh tật trong điều kiện thời tiết khắc nghiệt ở Ai Cập. Nhưng hiệu quả con kênh nhân tạo này đã sớm vượt trên cả mong đợi. Thậm chí nó còn dẫn đến những cuộc tranh chấp quyền kiểm soát và quyền lợi liên miên giữa phía Pháp, Anh và Ai Cập...
Đặc biệt, có một điều ít người đời sau biết "linh hồn" của việc đào kênh Suez giữa thế kỷ 19 này là một nhà ngoại giao Pháp - tử tước Viscount Ferdinand Marie de Lesseps. Nhờ sự thân thiết từ trước với phó vương Ai Cập Sa'id Pasha, ông đã được đồng ý cho việc đào kênh. Sau đó ông cũng là một trong những nhân vật sáng lập Công ty Kênh đào Suez vào năm 1858.
Từ sự thành công có thể gọi là vĩ đại ở Ai Cập, tử tước Lesseps chuyển hướng qua công trình kỳ vĩ thứ hai: đào kênh Panama. Đây cũng là thời điểm một số nước đã nhắm đến công trình này nhưng họ ngần ngại vì điều kiện địa hình ở Panama phức tạp hơn rất nhiều so với việc đào kênh qua vùng đồng bằng và sa mạc bằng phẳng ở Ai Cập.
Cuối cùng chỉ có Lesseps cùng các cộng sự đủ quyết tâm làm, mà nếu thành công ông sẽ được ghi danh vào lịch sử thế giới khi là "linh hồn" của cả hai con kênh đào Suez và Panama lớn nhất thế giới.Do địa hình quá hiểm trở nên nhiều công nhân đào kênh Panama đã chết vì dịch bệnh và sạt lở - Ảnh tư liệu
Người Pháp thất bại nặng nề
Lặp lại mô hình vận hành ở Ai Cập, năm 1879 tử tước Lesseps lập Công ty Compagnie Universelle du Canal Interocéanique de Panama để sớm tiến hành việc đào kênh.
Ban đầu các kỹ sư Pháp tính toán sẽ đào kênh có độ sâu theo mực nước hai bờ Thái Bình Dương và Đại Tây Dương - một yêu cầu kỹ thuật quá sức khó khăn khi đa số địa hình ở Panama cao hơn mực nước biển 26m và nhiều rừng rậm, núi đồi có địa chất rất phức tạp. Đặc biệt, kỹ sư danh tiếng Gustave Eiffel với thiết kế tháp Eiffel ở Paris cũng được mời thiết kế các âu tàu cho kênh đào.
Thế rồi những khó khăn nan giải đã xuất hiện khi công trình bạt núi, đào sông được khởi công vào năm 1881. Thời điểm cuối thế kỷ 19 này các máy móc hỗ trợ việc đào, vận chuyển đất đã xuất hiện nhiều hơn 30 năm trước ở công trình Suez nhưng vẫn cần hàng chục ngàn công nhân dãi nắng dầm mưa làm việc trực tiếp.Một đoạn kênh phải đào khoét sâu xuống chân núi cho thấy địa hình phức tạp và khó khăn trong kỹ thuật đào kênh Panama -
Các loại bệnh nguy hiểm như sốt rét, sốt vàng, kiết lỵ nhanh chóng quật ngã hàng loạt công nhân dù là những người khỏe mạnh được chở đến từ châu Phi. Một nguy hiểm đến mức chết chóc nữa là việc bạt núi gây sạt lở vùi lấp nhiều công nhân. Các tài liệu ghi lại có những tháng bị chết gần 400 công nhân, tức mỗi ngày có hơn 10 người thiệt mạng. Và tất nhiên hệ quả là công trình bị chậm tiến độ nặng nề...
Cố gắng đến năm 1989 thì cuối cùng công ty của tử tước Lesseps cũng bị phá sản dù họ đã đào được khoảng 70 triệu khối đất và tiêu tốn hơn 260 triệu đô la. Lesseps và con trai Charles cùng một số lãnh đạo khác của công ty phải ra tòa.
Họ bị kết án tù và chịu phạt tiền vào năm 1893 vì các tội danh lừa đảo, quản lý sai lầm nhưng sau đó các bản án được hủy bỏ. Một năm sau, ông Lesseps qua đời ở tuổi 89.
Năm 1894, một công ty Pháp được thành lập là Compagnie Nouvelle du Canal de Panama để tiếp tục thực hiện dự án kênh đào mà tử tước Lesseps phải chịu thất bại cay đắng. Nhưng nỗ lực lần thứ hai của các nhà thầu Pháp để nối hai bờ hai đại dương lại tiếp tục thất bại.
Người Mỹ nhảy vào...
Rút kinh nghiệm sai lầm của người Pháp khiến quá nhiều công nhân đào kênh Panama thiệt mạng nhưng kẻ đến sau là người Mỹ cũng chịu nhiều thiệt hại nặng nề.II. Người Mỹ thay Pháp đào kênh Panama:Người Mỹ đã từ bỏ toan tính đào kênh qua Nicaragua, để chọn lựa ở PanamaNăm 1894, tử tước người Pháp Viscount Ferdinand Marie de Lesseps (1805-1894) qua đời sau phiên tòa kết tội ông cùng con trai và các cộng sự vì thất bại ở Panama.
Tử tước người Pháp Viscount Ferdinand Marie de Lesseps thất bại ở kênh đào Panama để sau đó người Mỹ tiếp tục việc ông dở dangNỗ lực hơn 10 năm họ thực hiện dự án kênh đào nhân tạo vĩ đại này đành phải bỏ dở. Cùng năm ông Lesseps mất, công ty Pháp thứ hai là Compagnie Nouvelle du Canal de Panama được thành lập để tiếp tục dự án lại nhanh chóng thất bại.
Đây cũng là thời điểm bình minh thế kỷ 20 và người Mỹ đã tiếp tục công việc khơi tạo một thủy lộ vĩ đại nối liền Đại Tây Dương và Thái Bình Dương.
Người Mỹ vào cuộc
Thật ra từ thế kỷ 19, Mỹ cũng như các cường quốc hải quân Anh, Pháp, Tây Ban Nha, Bồ Đào Nha... đã rất quan tâm các hải lộ để phát triển giao thương cũng như tác động đến các vùng đất mới.
Đặc biệt, ngay nước Mỹ, nếu có một con kênh đào như Panama sẽ rút ngắn được hơn nửa hải trình khi so với đường biển tự nhiên đi từ bờ đông giáp Đại Tây Dương sang bờ tây giáp Thái Bình Dương phải vòng qua mũi Cape Horn ở Chile, Nam Mỹ.
Nhiều năm trước khi thay Pháp làm kênh đào Panama, Mỹ cũng đã nhắm đến thủy lộ khác băng qua Nicaragua để nối Thái Bình Dương và Đại Tây Dương nhằm phục vụ cả hai mục đích hải quân và kinh tế cho một thế lực quốc tế mới nổi như Mỹ.
Tuy nhiên dự án "anh em song sinh với kênh đào Panama" này đã không thể thực hiện được vì có nhiều ý kiến "bàn lùi".
Trong đó có cả ý kiến Nicaragua là quốc gia núi lửa sẽ gây nguy hiểm cho việc thi công đào kênh cũng như việc vận hành, tu bổ kênh về sau.
Một nhân vật đặc biệt là kỹ sư Philippe Jean Bunau Varilla, người Pháp từng tham gia kỹ thuật trong nỗ lực đào kênh Panama trước đó của tử tước Viscount Ferdinand Marie de Lesseps.
Những năm cuối thế kỷ 19, tham vọng của Pháp thất bại nhưng kỹ sư Bunau Varilla vẫn không từ bỏ khao khát khai mở đường thủy này.
Ông trực tiếp lẫn gián tiếp thông qua các nhà ngoại giao và thương nhân để tác động giới lập pháp Mỹ về viễn cảnh lợi ích to lớn và lâu dài khi có kênh đào Panama.
Chính ông là người "bàn lùi" rằng Nicaragua có núi lửa nguy hiểm, không nên đào kênh qua đây và Panama là lựa chọn khả thi hơn nhiều.
Nhóm kỹ sư người Mỹ đã thực hiện dự án kênh đào Panama
Rào cản Colombia
Cuối cùng, người Mỹ đã chuyển hướng đến Panama nhưng lại gặp trục trặc với Colombia thời điểm đó vẫn đang "bảo hộ" Panama.
Năm 1902, Thượng viện Mỹ chuẩn thuận thương vụ mua lại dự án kênh đào dở dang của Pháp, nhưng Colombia lại không đồng ý cho phép Mỹ xây dựng kênh đào vì họ sợ mất "chủ quyền" và lợi ích của mình ở đây.
Thế là thế lực chính trị và quân sự hùng mạnh Mỹ dưới thời Tổng thống thứ 26 Theodore Roosevelt đã ngả sang hỗ trợ người dân bản địa Panama kháng chiến chống sự kiểm soát của chính quyền Colombia.
Sự nổi dậy này được gọi là phong trào Separatist Junta do các đại điền chủ Panama thống nhất đấu tranh dưới quyền của nhà lãnh đạo Manuel Amador Guerrero nhằm "giải phóng" Panama khỏi Colombia.
Đặc biệt trong đó có cả vai trò rất lớn của kỹ sư Pháp Philippe Jean Bunau Varilla, người vẫn quyết tâm thực hiện kênh đào dù đã trải qua hai lần thất bại.
Ban đầu chính quyền Colombia quyết định trấn áp, đưa quân đội mà chủ yếu là theo tuyến đường sắt mới mở đến giải tán phong trào nổi dậy.
Tuy nhiên chính người Mỹ lại xây dựng và quản lý tuyến đường sắt này nên quân đội Colombia đã bị chặn đường hành quân. Trong khi đó các chiến hạm áp đảo của Mỹ cũng áp sát bờ biển, sẵn sàng khai hỏa ủng hộ người Panama nổi dậy...
Quân đội Colombia đành phải "xuống thang". Ngày 3-11-1903, Panama tuyên bố độc lập thì chỉ ba ngày sau đó, ngoại trưởng Mỹ đương nhiệm John Hay và kỹ sư Bunau Varilla làm đại diện cho chính phủ lâm thời Panama đã thỏa thuận Hiệp ước Hay-Bunau Varilla liên quan đến kênh đào.
Mỹ nhanh chóng công nhận nền độc lập non trẻ của Cộng hòa Panama. Hiệp ước Hay-Bunau Varilla cũng vội vã được Mỹ và Panama ký cho phép Mỹ sở hữu độc quyền đối với khu vực kênh đào Panama rộng hơn 1.300km².
Mỹ có trách nhiệm chi trả cho Panama 10 triệu USD, sau đó có thỏa thuận trả thêm cho hiệp ước này. Đồng thời Mỹ cũng chi trả 40 triệu USD để mua lại dự án dở dang của Pháp.
Các sử gia cho rằng việc người Mỹ thay Pháp tiếp tục thực hiện dự án kênh đào Panama có nỗ lực của nhiều người từ các chính khách, nhà thầu, quân đội... nhưng hai nhân vật có vai trò rất quan trọng là kỹ sư Philippe Jean Bunau Varilla và Tổng thống Theodore Roosevelt.
Trong khi kỹ sư người Pháp nỗ lực vận động các công ty Mỹ tiếp tục làm dự án người Pháp bỏ dở, thì Tổng thống Theodore Roosevelt vừa công khai vừa ngầm ủng hộ như hỗ trợ phong trào nổi dậy của người dân Panama để công ty Mỹ có thể vào đây.
Tầm nhìn Tổng thống Theodore Roosevelt
Tổng thống Theodore Roosevelt (1858-1919) có tám năm lãnh đạo nước Mỹ từ 1901-1909 trong thập niên bình minh thế kỷ 20, một thế kỷ bước ngoặt nhân loại của cả các cuộc đại chiến và phát triển nhảy vọt trên nhiều lĩnh vực.
Ông từng làm phó tổng thống rồi lên làm tổng thống ở tuổi 42 trẻ nhất của Mỹ sau khi Tổng thống đương nhiệm William McKinley bị ám sát.
Từng học Đại học Havard, đam mê khám phá, khoa học, viết sách và trải qua nhiều công việc, vị trí khác nhau, đặc biệt là chỉ huy quân đội nên Tổng thống Theodore Roosevelt có tính cách mạnh mẽ và tầm nhìn rộng về địa chính trị thế giới.
Ông chính là người phát triển tầm ảnh hưởng của Mỹ ở vùng Trung Mỹ với điểm nhấn ủng hộ dự án xây dựng kênh đào Panama.
Với kinh nghiệm lãnh đạo hải quân Hoa Kỳ, Tổng thống Theodore Roosevelt có tầm nhìn đúng đắn về sự cần thiết khai mở một thủy lộ cho tàu bè rút ngắn hải trình từ Đại Tây Dương sang Thái Bình Dương, tất nhiên chủ yếu phục vụ các tàu buôn và chiến hạm Mỹ đang phát triển mạnh mẽ ở thời kỳ các cường quốc hải quân lùi dần vào suy thoái.
Nếu các cuộc đại chiến xảy ra, kênh đào Panama sẽ có vị thế chiến lược với Mỹ và thực tế đã hoàn toàn đúng như vậy ngay từ Thế chiến thứ nhất và Thế chiến thứ hai.
Các kỹ sư theo dõi việc xẻ núi đào kênh.Sau khi hoàn tất các thủ tục cấp phép theo Hiệp ước Hay-Bunau Varilla, năm 1904 các nhà thầu Mỹ bắt đầu thực hiện dự án kênh đào Panama. Họ đã đưa đến nhiều máy móc mới hơn thời tử tước người Pháp Viscount Ferdinand Marie de Lesseps làm.
Những cửa cống khổng lồ được xây dựng ở cả hai đầu của kênh đào vào năm 1913Đặc biệt là các kỹ sư của họ cũng bỏ phương án đào kênh sâu tự nhiên theo mực nước biển vốn rất khó khăn mà ban đầu ông Lesseps đã chọn, để thay bằng phương pháp âu thuyền nâng ở hai đầu.
Tuy nhiên, tiềm lực hùng mạnh và phương pháp đào kênh hiện đại của Mỹ cũng không thể giúp họ hoàn toàn tránh khỏi những khó khăn, thiệt hại nặng nề như người Pháp đã từng sa lầy ở công trình vĩ đại này. . Các tiến bộ trong vệ sinh đã làm cho số lượng tử vong giảm xuống trong thời kỳ người Mỹ xây dựng, song vẫn có 5.609 công nhân chết trong thời kỳ này (1904-1914). Tổng cộng, số người chết trong quá trình xây dựng kênh đào lên tới khoảng 27.500 người.
Tàu kéo U.S. Gaton là phương tiện đầu tiên đi thử qua cổng Gatun của kênh đào PanamaIII. Panama - Kỳ quan “thép” của thế giới hiện đại:
Kênh đào Panama nhìn từ trên caoSự ra đời của kênh đào Panama đóng góp rất quan trọng trong việc góp phần làm giảm độ dài tuyến đường biển, tạo thuận lợi trong việc giao thương hàng hóa giữa hai đại dương. Hiệp hội Kỹ sư Xây dựng Hoa Kỳ đã đặt tên Kênh đào Panama là một trong bảy kỳ quan của thế giới hiện đại nhờ vào quy mô và mức độ của nó.
Mở ra cánh cửa giao thông thuận tiện cho tàu bè qua lạiTrong quá khứ, chưa có ai từng tưởng tượng đến việc xây dựng một kênh đào Panama xuyên biển, nối liền Đại Tây Dương và Thái Bình Dương cho đến khi nó được hoàn thành và trở thành một trong những kỳ quan “thép” hiện đại thu hút rất nhiều khách du lịch đến tham quan như ngày hôm nay.
Sứ mệnh kết nối hai đại dươngKênh đào Panama được ca ngợi là một trong số rất ít dự án làm thay đổi bộ mặt trái đất và tạo ra một tuyến đường vận tải xuyên đại dương. Từ năm 1914 cho đến ngày nay, nó là một trong những tuyến đường thủy quan trọng nhất thúc đẩy thương mại quốc tế và ngành xuất nhập khẩu
Comments
Post a Comment